Co to jest menopauza i jak ją rozpoznać?

Menopauza to naturalny etap w życiu każdej kobiety – ostatnia miesiączka, po której przez kolejne 12 miesięcy nie pojawia się już krwawienie. Wynika ze stopniowego wygasania funkcji jajników i spadku produkcji hormonów: estrogenów i progesteronu. To nie choroba, ale ważna zmiana biologiczna, która wpływa na cykl, samopoczucie, zdrowie kości, serca i metabolizm.

Czy menopauza to klimakterium i przekwitanie?

W języku codziennym często używa się tych słów zamiennie, ale medycznie mają trochę inne znaczenie.

• Menopauza: moment ostatniej miesiączki;
• Klimakterium (przekwitanie): okres kilku lat wokół menopauzy, kiedy pojawiają się wahania hormonalne i pierwsze objawy.

Możesz więc powiedzieć: jestem w okresie klimakterium, a menopauzę miałam np. rok temu.

W jakim wieku przyjdzie menopauza?

Średni wiek menopauzy w Polsce to 50-51 lat. Jednak zakres fizjologiczny jest szeroki, prawidłowo może pojawić się między 45. a 55. rokiem życia.

Często pacjentki pytają: „Czy dostanę menopauzę w tym samym wieku co moja mama?”. Rzeczywiście, pewna dziedziczność istnieje. Jeśli mama czy babcia miały menopauzę wcześnie, u Ciebie też może się tak zdarzyć. Ale nie jest to reguła, bo wpływ mają również inne czynniki: styl życia, choroby przewlekłe czy przebyte operacje.
Warto wiedzieć, że pierwsze objawy przekwitania mogą pojawić się nawet 3-5 lat przed ostatnią miesiączką. To okres perimenopauzy, kiedy cykle stają się coraz mniej regularne, a pojawiają się uderzenia gorąca, zaburzenia snu czy wahania nastroju. Z kolei objawy klimakterium mogą towarzyszyć kobiecie jeszcze kilka, a czasem nawet kilkanaście lat po menopauzie, szczególnie uderzenia gorąca czy problemy ze snem.

Wyróżniamy trzy główne etapy menopauzy: perimenopauzę, menopauzę i postmenopauzę. Perimenopauza zaczyna się zwykle około 45. roku życia i trwa do momentu ostatniej miesiączki. Menopauza to właśnie ta ostatnia miesiączka, po której przez 12 miesięcy nie pojawia się krwawienie. Postmenopauza obejmuje wszystkie kolejne lata, kiedy organizm funkcjonuje już w nowym, obniżonym poziomie hormonów.

Jak rozpoznać menopauzę?

Najprościej – po braku miesiączki przez 12 miesięcy. Ale zanim to nastąpi, zwykle pojawia się perimenopauza, czyli okres nieregularnych cykli i pierwszych objawów.

Do najczęstszych sygnałów należą:

• nieregularne miesiączki,
• uderzenia gorąca i nocne poty,
• problemy ze snem,
• wahania nastroju,
• suchość pochwy i spadek libido.

Warto pamiętać, że wiele kobiet doświadcza także mniej typowych dolegliwości, takich jak zawroty głowy, kołatania serca czy nagłe zmiany wagi.

Sprawdź, czy masz menopauzę: interpretacja wyników

Jeśli miesiączki stają się coraz rzadsze, pojawiają się uderzenia gorąca, nocne poty, wahania nastroju czy zaburzenia snu – to dobry moment, by sprawdzić, co dzieje się w Twojej gospodarce hormonalnej. Badania krwi w laboratorium mogą potwierdzić, czy jesteś w perimenopauzie, czy już w pełnej menopauzie.

Najważniejsze oznaczenia to:

• FSH (hormon folikulotropowy)
  – w wieku rozrodczym: zwykle 3-12 mIU/ml (w pierwszej fazie cyklu),
  – w perimenopauzie: wartości zaczynają się podnosić, często 20–40 mIU/ml,
  – w menopauzie: powyżej 40 mIU/ml, niekiedy nawet powyżej 100 mIU/ml.
• LH (hormon luteinizujący)
  – w okresie rozrodczym: 2-15 mIU/ml,
  – w perimenopauzie: rośnie, ale mniej dynamicznie niż FSH,
  – w menopauzie: najczęściej 20-60 mIU/ml.
• Estradiol (E2)
  – w wieku rozrodczym: 50-350 pg/ml w fazie owulacyjnej,
  – w perimenopauzie: spadki, często <50 pg/ml, z dużymi wahaniami,
  – w menopauzie: zwykle <20-30 pg/ml.

Perimenopauzę rozpoznajemy nie tylko po wynikach, ale także po objawach, badania często pokazują wtedy zmienne wartości (raz wyższe, raz bliższe normom). Dlatego diagnozę zawsze łączymy z obserwacją cyklu i wywiadem lekarskim.
Badania te może zlecić ginekolog lub lekarz rodzinny. Interpretacja wymaga doświadczenia, bo granice są płynne – najpewniejszym kryterium menopauzy pozostaje brak miesiączki przez 12 miesięcy.

Sprawdź też:
Objawy menopauzy. Kiedy przyjdzie druga młodość?

Co przyspiesza menopauzę?

Nie zawsze menopauza przychodzi w naturalnym wieku. Mogą ją przyspieszyć różne czynniki stylu życia, choroby czy leczenie. Palenie papierosów i przewlekły stres sprawiają, że rezerwa jajnikowa szybciej się wyczerpuje. Niedożywienie i bardzo niska masa ciała także mają znaczenie – organizm w stanie niedoborów wyłącza funkcje rozrodcze jako mniej priorytetowe.

Dużą rolę odgrywają też choroby autoimmunologiczne. To sytuacje, kiedy układ odpornościowy zaczyna atakować własne tkanki, w tym komórki jajnika. Najczęściej chodzi o choroby tarczycy (np. Hashimoto, choroba Gravesa-Basedowa), reumatoidalne zapalenie stawów czy toczeń. Takie procesy mogą prowadzić do szybszego zaniku funkcji jajników i obniżenia poziomu estrogenów.

Kolejną przyczyną są leki hamujące czynność jajników. Najczęściej stosuje się je w terapii endometriozy, mięśniaków macicy czy w leczeniu niektórych nowotworów hormonozależnych. Leki te, poprzez blokowanie wydzielania hormonów gonadotropowych, wprowadzają organizm w stan „sztucznej menopauzy”. Zwykle działanie jest odwracalne i po odstawieniu leków cykl stopniowo wraca, ale u części kobiet takie leczenie może przyspieszyć naturalne wygaśnięcie czynności jajników.

Do czynników przyspieszających menopauzę zalicza się również chemioterapię i radioterapię, które uszkadzają komórki jajnikowe, oraz operacyjne usunięcie jajników.
Jeśli menopauza występuje przed 40. rokiem życia, mówimy o przedwczesnej menopauzie.

Sprawdź też:
Jak oswoić Hashimoto? Objawy, leczenie, dieta

Czy można opóźnić menopauzę?

Na pewno nie da się jej całkowicie zatrzymać, menopauza jest naturalnym etapem życia każdej kobiety. Można jednak wpływać na to, kiedy się pojawi i jak będzie przebiegać.

Badania pokazują, że palenie papierosów, nadwaga, przewlekły stres czy choroby autoimmunologiczne mogą przyspieszać wygaśnięcie pracy jajników. Szczególnie dotyczy to schorzeń tarczycy, takich jak niedoczynność Hashimoto czy nadczynność Gravesa-Basedowa. Jeśli poziom TSH i hormonów tarczycy nie jest uregulowany, organizm szybciej zużywa rezerwę jajnikową, a cykle stają się nieregularne. Podobnie dzieje się u kobiet z toczniem czy reumatoidalnym zapaleniem stawów – przewlekły stan zapalny i leki immunosupresyjne dodatkowo obciążają jajniki. Dlatego tak ważne jest wyrównanie choroby podstawowej: kontrola TSH, FT3, FT4, odpowiednia farmakoterapia i regularne wizyty u specjalisty potrafią spowolnić te procesy i sprawić, że menopauza nadejdzie później i przebiegnie łagodniej.

Sprawdź też:
Nadczynność tarczycy: czy jest groźna? Na pytania odpowiada endokrynolog

Z kolei zdrowy styl życia sprawia, że organizm dłużej zachowuje równowagę hormonalną.

Co możesz zrobić?

1. Stosuj dietę bogatą w warzywa, pełnoziarniste produkty, zdrowe tłuszcze (omega-3, oliwa, orzechy) i białko. Unikaj dużych wahań cukru, bo insulinooporność może nasilać objawy i pogłębiać zaburzenia hormonalne.
2. Ruch jest zdecydowanym sprzymierzeńcem – regularna aktywność fizyczna poprawia pracę układu krążenia, wzmacnia kości i reguluje gospodarkę hormonalną.
3. Warto sięgnąć też po sumplentację – witamina D i wapń wspierają kości, kwasy omega-3 pomagają sercu, a fitoestrogeny (soja, siemię lniane, czerwona koniczyna) mogą łagodzić objawy uderzeń gorąca. Nie opóźnią menopauzy, ale często zmniejszają jej dolegliwości.
4. Rozważ hormony. Nie ma leku, który cofnie zegar biologiczny, ale odpowiednio dobrana terapia hormonalna (HTZ) potrafi znacząco poprawić jakość życia. Decyzja o jej wdrożeniu wymaga jednak dokładnej diagnostyki i rozmowy z lekarzem, bo nie każda pacjentka może z niej skorzystać.

Podsumowując: nie zatrzymasz menopauzy, ale możesz sprawić, że przyjdzie spokojniej i objawy będą znacznie łagodniejsze.

Co dzieje się z ciałem podczas menopauzy?

W czasie menopauzy jajniki stopniowo wygaszają swoją pracę , produkcja estrogenów i progesteronu spada niemal do zera. To uruchamia lawinę zmian w całym organizmie, bo hormony płciowe działają nie tylko na cykl miesiączkowy, ale praktycznie na każdy układ w ciele.

• Układ rozrodczy: błona śluzowa macicy staje się cieńsza, cykle nieregularne, aż miesiączki całkowicie zanikają. Śluzówka pochwy traci elastyczność i wilgotność, co powoduje większą wrażliwość i podatność na mikrourazy oraz infekcje.
• Układ kostny: spadek estrogenów przyspiesza utratę gęstości mineralnej kości. Proces, który i tak naturalnie zachodzi z wiekiem, nagle przyspiesza, a ryzyko osteoporozy i złamań rośnie kilkukrotnie.
• Układ sercowo-naczyniowy: estrogeny działały ochronnie na serce i naczynia, poprawiały profil lipidowy i elastyczność ścian naczyń. Gdy ich brakuje, wzrasta ryzyko miażdżycy, nadciśnienia i choroby wieńcowej.
• Układ nerwowy: spadek hormonów wpływa na neuroprzekaźniki, które regulują nastrój i sen. Z tego powodu częściej pojawiają się trudności z koncentracją, problemy z pamięcią, drażliwość czy bezsenność.
• Układ moczowo-płciowy: osłabienie mięśni dna miednicy i spadek estrogenów zwiększają ryzyko nietrzymania moczu i nawracających infekcji dróg moczowych.
• Skóra i tkanki miękkie: mniej estrogenów to gorsza synteza kolagenu. Skóra staje się cieńsza, mniej jędrna, łatwiej się przesusza. Podobne zmiany zachodzą we włosach, które tracą gęstość i blask.

Najgwałtowniej te procesy zachodzą przez pierwsze 2-5 lat po menopauzie. Później tempo zmian stopniowo się stabilizuje, a organizm uczy się funkcjonować w nowej równowadze hormonalnej.

I choć wizja brzmi poważnie, wcale nie musi być przytłaczająca. Objawy można skutecznie łagodzić poprzez styl życia, dietę, aktywność fizyczną, a w razie potrzeby także leczenie hormonalne. Wiele moich pacjentek mówi, że menopauza przyniosła im też coś dobrego: koniec comiesięcznych krwawień, ulgę w dolegliwościach związanych z miesiączką i poczucie nowego etapu życia, w którym mogą skupić się bardziej na sobie.

Jeśli czujesz, że Twoje objawy zaczynają być uciążliwe, nie czekaj, aż „same przejdą”. W poradni menopauzy możemy sprawdzić, co dzieje się w Twoim organizmie, zlecić odpowiednie badania i zaproponować leczenie dopasowane do Ciebie. Dzięki temu przejście przez ten etap życia może być spokojniejsze i dużo mniej obciążające.

dr Agnieszka Osińska, specjalista ginekolog-endokrynolog